Σε δύο, από τα σωζόμενα ακόμη παλιά, παραδοσιακά, πέτρινα, αρχοντικά, στο Δίκαστρο, υπάρχουν στους ακρογωνιαίους λίθους τους, δύο σκαλιστοί ρόδακες, (ρόδα, τριαντάφυλλα). Ο ένας είναι σε αγκωνάρι, στη Ν. Δ. γωνιά στο σπίτι του Δημητρίου Παπαδημητρίου (ιερέα) (1847) (1) και ο άλλος είναι σε αγκωνάρι, στην Ν. Α. γωνιά στο σπίτι του Γεωργίου Κούκιου (1849) (1).
Έχουν το σχήμα του τριαντάφυλλου, με διαφορετικό αριθμό φύλλων ο καθένας. Επτά φύλλα (επτάφυλλος), εντός κύκλου, από τα οποία τα τέσσερα σε σχήμα Σταυρού, έχει ο ρόδακας στο σπίτι του Δημητρίου Παπαδημητρίου και τέσσερα φύλλα (τετράφυλλος), εντός κύκλου, σε σχήμα Σταυρού, έχει ο ρόδακας στο σπίτι του Γεωργίου Κούκιου.
Είναι οι ρόδακες της Παναγίας, είναι τα φυλαχτά ευλογίας και προστασίας των σπιτιών από κάθε κακό. Χαράχτηκαν το 1873, χρονολογία της ανέγερσής τους. Την περίοδο αυτή τα ελληνο-τουρκικά σύνορα ήταν στο Λάπατο Δικάστρου και τα αρχαιο-ελληνικά σύμβολα ήταν εθνική επιταγή, για την συνέχιση του αγώνα προς απελευθέρωση όλων των Ελλήνων.
Οι ρόδακες στα σπίτια, στο Δίκαστρο, συνάπτονται με την ιστορική και θρησκευτική σημασία των φυλαχτών. Με την ευκαιρία, θα αναφέρω μερικά στοιχεία για τους ρόδακες, ως κοσμήματα και φυλαχτά, που αναδεικνύουν, τόσο την αδιάλειπτη ελληνική συνέχεια, όσο και την βαθειά θρησκευτική πίστη των προγόνων μας.
Η διαχρονικότητα του ρόδακα.
Ο ρόδακας, (ρόδαξ, ρόδο, τριαντάφυλλο), είναι ένα διαχρονικό κόσμημα, σύμβολο και φυλαχτό. Η χρήση του άρχισε από την Μυκηναϊκή εποχή και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Το σχήμα και ο αριθμός των φύλλων του και ο συμβολισμός τους συναρτώνται με τις δοξασίες των αρχαίων θρησκειών των Ελλήνων, αλλά και με την χριστιανική μας πίστη.
Μπορούμε, επομένως, να διακρίνουμε κυρίως δύο ρόδακες, τον αρχαιο-ελληνικό ρόδακα και τον ελληνο-χριστιανικό ρόδακα.
Ο «αρχαιο-ελληνικός ρόδακας».
Ο αρχαιο-ελληνικός ρόδακας ήταν αρχικά στολίδι στα διαδήματα των βασιλισσών των Μυκηναίων. Στην κλασσική περίοδο, οι ρόδακες κοσμούσαν τις οροφές των ιερών της Αφροδίτης, των Ασκληπιείων, τις τοιχογραφίες σπιτιών αρχόντων και ήταν διάδημα της Άρτεμης και της Αφροδίτης. Ρόδακας ήταν και η βάση του «Ήλιου της Βεργίνας» των Μακεδόνων Βασιλέων.
Ο αρχαίος-ελληνικός ρόδακας είχε σχήμα μικρού ρόδου (τριαντάφυλλου), με ανοιγμένα και στρογγυλά στις άκρες τα φύλλα του, περιβάλλονταν από κύκλο και ήταν χαραγμένος πάνω σε πέτρα ή μάρμαρο ή από χρυσό. Τα φύλλα του αρχικά ήταν τέσσερα και στη συνέχεια επτά, δώδεκα στους κλασσικούς χρόνους και δέκα έξι στην Μακεδονική περίοδο.
Ο αριθμός των φύλλων του είχε διαχρονικό συμβολικό χαρακτήρα. Συμβόλιζαν τα τέσσερα στοιχεία της φύσης (αέρας, γη, φωτιά, νερό), τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου ή τους δώδεκα θεούς των αρχαίων Ελλήνων και την παγκόσμια κυριαρχία και ακτινοβολία των Βασιλέων της Μακεδονίας. Ήταν και σημεία ομορφιάς, αγνότητας, ευγονίας, ευκαρπίας και ισχύος.
Oι αρχαιο-ελληνικοί ρόδακες στους ιερούς χώρους και τις κατοικίες ήταν μέλημα των ιερέων και των νοικοκυραίων. Στις ακροπόλεις τα φυλαχτά ήταν μέλημα των αρχόντων και των ιερομνημόνων-αντιπροσώπων στις Αμφικτιονίες Πυλαίας (Θερμοπυλών) και Δελφών, που κατέγραφαν και διατηρούσαν την ιερή μνήμη και περιφρουρούσαν τα ιερά και όσια των πόλεων και των φύλων.
Ευρήματα αρχαίο-ελληνικού ρόδακα υπάρχουν σε χρυσό διάδημα βασίλισσας των Μυκηναίων, στο Θόλο της Επιδαύρου, σε διάδημα προτομής της Θεάς Άρτεμης που βρέθηκε στο Καρπενήσι, σε διάδημα χρυσελεφάντινης γυναικείας κεφαλής στους Δελφούς, σε κιονόκρανο στο Ιερό της Ελευσίνας, σε τοιχογραφίες αρχοντικών στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης, κ.α.
Ο «ελληνο-χριστιανικός ρόδακας»
Ο ελληνο-χριστιανικός ρόδακας (2) συναρτήθηκε με την λατρεία της Παναγίας. Ως «Ρόδον το Αμάραντον» προσφωνήθηκε η Παναγία και από τότε, ο ρόδακας, το ρόδο, το τριαντάφυλλο, κοσμεί τις εικόνες της. Έχει το σχήμα του αρχαιο-ελληνικού ρόδακα (μικρό ρόδο, με ανοιγμένα και αιχμηρά φύλλα, εντός κύκλου) και ζωγραφίζεται στην εικόνα της Παναγίας.
Τα φύλλα του ελληνο-χριστιανικού ρόδακα είναι τέσσερα σε σχήμα Σταυρού ή επτά και περισσότερα, από τα οποία τέσσερα σχηματίζουν Σταυρό. Συμβολίζουν τη Σταύρωση του Χριστού ή τα επτά μυστήρια ή την ψυχική και ηθική καθαρότητα των πιστών. Ελληνο-χριστιανικό ρόδακα, φυλαχτό, σκάλιζαν οι χριστιανοί και στους ακρογωνιαίους λίθους των σπιτιών τους.
Στις εικόνες της Παναγίας ο ελληνο-χριστιανικός ρόδακας συμβολίζει την αγνότητα, το αμόλυντο, το άσπιλο, την καθαρότητα, την ομορφιά και την ευωδία, που εκπέμπει στους Χριστιανούς η λατρεία στις Παναγίας. Στα χριστιανικά σπίτια ο ελληνο-χριστιανικός ρόδακας είναι φυλαχτό της Παναγίας και σημείο ευγονίας, αποτροπής, εξουδετέρωσης του κακού.
Οι ελληνο-χριστιανικοί ρόδακες στις εκκλησίες και στις εικόνες ήταν μέλημα των ιερέων και των αγιογράφων. Ως φυλαχτών των σπιτιών ήταν μέλημα των ιερέων, των νοικοκυραίων και των πρωτο-μαστόρων. Ο ιερέας ευλογούσε την θεμελίωση, ο νοικοκύρης επέλεγε και ο πρωτο-μάστορας χάραζε και εντοίχιζε το φυλαχτό, στο ακρογωνιαίο σημείο του σπιτιού.
Ελληνο-χριστιανικοί ρόδακες υπάρχουν σήμερα στις εικόνες της Παναγίας της Τήνου, της Προυσιώτισσας, της Μονής Μεγίστης Λαύρας, σε βυζαντινές εικόνες της Παναγίας στα Μοναστήρια, σε υπέρθυρα, παράθυρα, τέμπλα, δισκοπότηρα (3) Εκκλησιών και σε αγκωνάρια σπιτιών, ως φυλαχτά. Με ρόδακες (τριαντάφυλλα) στολίζονται και οι εικόνες της Παναγίας και των Αγίων, στις γιορτές τους.
Είναι τα ονόματα των νοικοκυραίων, που επέλεξαν τα φυλαχτά .
Μερικοί ονομάζουν στις ελληνο-χριστιανικούς ρόδακες άστρα.
Ρωσικό δισκοπότηρο, 19ου αιώνα, (Βυζαντινό Μουσείο).
Σε τρία, από τα σωζόμενα ακόμη πέτρινα, παλιά, παραδοσιακά, σπίτια, στο Δίκαστρο, υπάρχουν στις γωνιές τους αγκωνάρια, με ανάγλυφο ή σκαλιστό, το Σταυρό και την Λόγχη, ως φυλαχτά των σπιτιών και των οικογενειών από τα «θανατικά». Δυο αγκωνάρια έχουν, σκαλιστές ή ανάγλυφες, και τις χρονολογίες ανέγερσης των σπιτιών.
Τα φυλαχτά είναι: α) ανάγλυφος Σταυρός και Λόγχη σε αγκωνάρι στη Β.Δ. γωνιά στο σπίτι του Λεωνίδα Καρφή (1861) (1), β) σκαλιστός Σταυρός και Λόγχη, εντός πλαισίου, σε αγκωνάρι στη Β. Α. γωνιά στο σπίτι του Μανθαία Γιαννακάκη (1868) (1) και γ) ανάγλυφος Σταυρός σε αγκωνάρι στη Ν.Α. γωνιά στο σπίτι των Δημητρίου και Κων/νου Κούκιου (1882) (1).
Κάτω από το Σταυρό και τη Λόγχη στο σπίτι του Λεωνίδα Καρφή, υπάρχει, εντός εγχάρακτου πλαισίου, το έτος 1896 (έτος ανέγερσης του σπιτιού). Δεξιά/αριστερά από το Σταυρό στο σπίτι του Μανθαία Γιαννακάκη υπάρχει η χρονολογία 20 ΙΟΥΝ 1912 (ΕΤ/ΟΣ, 19/12, ΙΟΥΝ/20 (χρονολογία ανέγερσης του σπιτιού) και δεξιά η Λόγχη.
Διάκριση Σταυρού και Λόγχης
Ο Σταυρός και η Λόγχη συμβολίζουν, τον Τίμιο Σταυρό «εφ΄ού εσταυρώθη» και την Αγία Λόγχη «δι’ ής εκεντήθη» ο εσταυρωμένος Χριστός. Ο Σταυρός ανάλογα με την λειτουργική χρήση του διακρίνεται: σε Σταυρό ευλογίας, αγιασμού και λιτανείας, σε Σταυρό βυζαντινό και σε Σταυρό της Σταύρωσης. Αντίστοιχοι είναι και οι Σταυροί των σπιτιών.
Ο Σταυρός στο σπίτι του Λεωνίδα Καρφή είναι Σταυρός ευλογίας, αγιασμού, λιτανείας. Η κάθετη κορυφή του και οι οριζόντιες άκρες του απολήγουν σε τρείς μικρούς Σταυρούς. Είναι όμοιος με τους Σταυρούς που υπάρχουν στα καμπαναριά, παράθυρα και τέμπλα των Εκκλησιών και στα λειτουργικά άμφια των κληρικών.
Ο Σταυρός στο σπίτι του Μανθαία Γιαννακάκη είναι Σταυρός Βυζαντινός. Η κορυφή, η βάση και οι οριζόντιες άκρες του είναι πεπλατυσμένες. Είναι όμοιος με τους Σταυρούς, που υπάρχουν, εντός κύκλου, στα επιτραχήλια των κληρικών, σε τοιχογραφίες Ναών και στις τοιχογραφίες, που αποκαλύφθηκαν στο Ναό της του Θεού Αγίας Σοφίας.
Ο Σταυρός στο σπίτι των Δημητρίου και Κων/νου Κούκιου είναι ο Σταυρός της Σταύρωσης. Η κάθετη κορυφή του και οι οριζόντιες άκρες του είναι ορθογώνιες. Είναι όμοιος με τους Σταυρούς, που υπάρχουν στην Αγία Τράπεζα (Σταυρός προσκύνησης Μ. Πέμπτης), στις εικόνες Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού και στα λειτουργικά άμφια των κληρικών.
Η Λόγχη, που υπάρχει παραπλεύρως του Σταυρού στα σπίτια του Λεωνίδα Καρφή και του Μανθαία Γιαννακάκη είναι όμοια με τη Αγία Λόγχη, που χρησιμοποιεί ο ιερέας στην Προσκομιδή της Θείας Λειτουργίας, κατά την Κλάση, με την οποία «μελίζει τον Άγιον Άρτον εις μερίδας τέσσαρας και θέτει αυτάς εν τω Αγίω Δίσκω σταυροειδώς».
Σταυρός και Λόγχη, σύμβολα και φυλαχτά
Ο Σταυρός είναι το στήριγμα των πιστών, ο θρίαμβος της ορθόδοξης Εκκλησίας, της χριστιανικής πίστης και της σωτηρίας του ανθρώπου, μέσω του πάθους και του θανάτου του Χριστού. Είναι το σύμβολο, που σχηματίζουν οι χριστιανοί κατά τις προσευχές, τις παρακλήσεις, τις δεήσεις, τις ευχαριστίες τους προς το Θεό και τους Αγίους.
Ο Σταυρός και η Λόγχη είναι το θαυμαστό φυλακτήριο των χριστιανών, η δύναμη της νίκης τους κατά των αντιθέτων δυνάμεων, κατά των «θανατικών». Είναι η προστασία, προφύλαξη, αποτροπή, απαλλαγή από πάσης θλίψεως, οργής, κίνδυνου και ανάγκης των οικογενειών και η νύξη, η εξουδετέρωση κάθε κακού κατά των σπιτιών.
Με την ευκαιρία, θα αναφέρω και εδώ, λίαν συνοπτικά, ορισμένα ιστορικά και θρησκευτικά στοιχεία, σχετικά με τα φυλαχτά των σπιτιών, στο Δίκαστρο, που επικράτησαν τους τελευταίους αιώνες, από τον 17ο μέχρι σήμερα.
Φυλαχτά σπιτιών από τον 17ο αιώνα
Μέχρι τον 17ο αιώνα δεν υπάρχουν μαρτυρίες για το είδος των φυλαχτών των σπιτιών, στο Δίκαστρο (Ζημιανή). Στις ιστορικές συνοικίες «Καρφή», «Κεφαλά», «Ζάρα», «Ζαίρα», «Μπούρα», «Ταλαμπίρα», «Μαστοράκη», γύρω από το Κοτρώνι, όπου υπάρχουν υπολείμματα παλιών αρχοντικών, δεν βρέθηκαν φυλαχτά σπιτιών. Πιθανολογούμε, ότι υπήρχαν, ως αναγκαία για την φύλαξη των σπιτιών και των οικογενειών από τα τότε «θανατικά» (κατολισθήσεις, επιδρομές, ληστείες, επιδημίες) και ήταν αρχαιο-ελληνικά. Ο επίσκοπος Υπάτης Eυθύμιος (1196) έγραψε, ότι οι κάτοικοι των ορεινών χωριών της επισκοπής του ήταν «ειδωλολάτραι και αιρετικοί», είχαν αρχαιο-ελληνική θρησκεία.
Από τον 17ο αιώνα, τα φυλαχτά στα αρχοντικά που διασώζονται στο Δίκαστρο, ήταν οι αρχαιο-ελληνικοί ρόδακες. Οι λόγιοι και ιερομόναχοι διδάσκαλοι της Σχολής «Μουσείον των Αγράφων» (1650) και ο ιερο-διδάσκαλος παπα-Ζαχαρίας Αινιάν (1776) από το Μαυρίλλο, μυημένοι στην Φιλική Εταιρεία, διατήρησαν ή και συνέστησαν την αρχαιο-ελληνική ονοματοθεσία και τα αρχαιο-ελληνικά φυλαχτά, ως φυλαχτά σπιτιών και ως σύμβολα για την εξέγερση και τον αγώνα, προς απελευθέρωση και εθνική ανεξαρτησία του γένους.
Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας (1881), τα φυλαχτά στα νεώτερα αρχοντικά, που διασώζονται στο Δίκαστρο, είναι χριστιανικά. Ο ιερο-διδάσκαλος και αρχιερατικός επίτροπος Δήμου Τυμφρηστού, παπα-Γρηγόρης Παπαδημητρίου (1866) δίδασκε στο Γραμματο-διδασκαλείο Ζημιανής(1889) και συνιστούσε: την ελληνο-χριστιανική ονοματοθεσία, ως τιμή προς τους Αγίους μάρτυρες της ορθοδοξίας και τους ηρωικούς νεκρούς του γένους και τα χριστιανικά φυλαχτά, το Σταυρό και τη Λόγχη, ως τα ύψιστα ιερά σύμβολα της Ορθόδοξης Εκκλησίας και φυλαχτά σπιτιών.
Επιλογή, εντοίχιση των φυλαχτών.
Τα φυλαχτά των σπιτιών ήταν προνόμιο και μέλημα του νοικοκύρη και του πρωτο-μάστορα. Ο νοικοκύρης επέλεγε το φυλαχτό, ο πρωτο-μάστορας το χάραζε ή το σκάλιζε σε πέτρα-αγκωνάρι και το εντοίχιζε στο πλέον εμφανές από το δρόμο ακρογωνιαίο σημείο του σπιτιού, για να είναι ορατό από τους διερχόμενους και ασφαλές φυλαχτό.
Στην θεμελίωση του σπιτιού ο νοικοκύρης και ο πρωτο-μάστορας τηρούσαν το χριστιανικό τυπικό, αλλά και τα παραδοσιακά αρχαιο-ελληνικά έθιμα. Καλούσαν τον ιερέα για την χριστιανική ευχή της θεμελίωσης, έσφαζαν (θυσίαζαν) και ένα κόκορα, του οποίου το αίμα έριχναν στα θεμέλια, για να είναι το σπίτι και ευλογημένο και καλορίζικο.
Σύμφωνα με διηγήσεις, πολλοί πρωτο-μάστορες προτού αρχίσουν το κτίσιμο, έκαναν το Σταυρό τους, για να έχουν την βοήθεια του Θεού και την φώτιση και να είναι καλό και στέρεο το κτίσιμό τους. Στo στήσιμο της στέγης, ύψωναν το Σταυρό, ως σύμβολο του τέλους του κτισίματος, της νίκης τους, της ευλογίας του Θεού και της γερής στερέωσης του σπιτιού.
Χρονολογίες σπιτιών, αντί φυλαχτών.
Τα τελευταία χρόνια δεν εντοιχίζονται φυλαχτά στα σπίτια, ούτε σφάζονται κοκόρια στα θεμέλια. Τα σπίτια κτίζονται από εργολάβους οικοδομών και δεν υπάρχουν πρωτο-μάστορες. Στις προσόψεις τους χαράσσεται η χρονολογία ανέγερσης ή η εργολαβική επωνυμία ή το όνομα του νοικοκύρη και δεν προτιμούνται τα φυλαχτά των σπιτιών.
Tα «θανατικά», όμως, υπάρχουν. Eξέλειπαν μόνο οι παραδοσιακοί πρωτο-μάστορες, οι άξιοι αρχιτεχνίτες, οι σεβαστοί αρχηγοί των «μαστορικών ομάδων», οι θεοσεβείς, που θεωρούσαν το κτίσιμο ως ιεροτελεστία και τα ύψιστα ιερά σύμβολα της Ορθοδοξίας ως σύμβολα θεϊκής φύλαξης και προστασίας σπιτιών και οικογενειών. «Έφυγαν», άφησαν κενό δυσαναπλήρωτο….
Είναι τα ονόματα των νοικοκυραίων, που επέλεξαν τα φυλαχτά .
